تقسیمات سیاسی فضا و تعادل در نظام شهری منطقه (مورد مطالعه: تقسیم استان خراسان بزرگ)

نوع مقاله : پژوهشی - کاربردی

نویسنده

دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

الگوی نظام شهری هر منطقه در طول زمان تحت تأثیر عوامل مختلفی شکل می‌گیرد که در این بین دولت‌ها و تصمیمات دولتی نقش برجسته‌ای در شکل‌دهی به شبکة شهری و روابط سکونتگاهی ایفامی‌کند. از جمله ابزارهای قدرت‌مند دولت در این زمینه که با انگیزة تمرکززدایی صورت می‌گیرد، سازماندهی سیاسی فضا و تقسیمات کشوری است. بر همین اساس، این پژوهش با هدف بررسی تأثیرات تقسیمات سیاسی- اداری استان خراسان بزرگ بر نظام شهری منطقه تدوین یافته است. نوع پژوهش کاربردی و روش انجام آن مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است که با توجه به ماهیت موضوع، مطالعه‌ای روندی و مقایسه‌ای انجام شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و نیز آمارهای رسمی استفاده شده است. به منظور پردازش داده‌ها از تکنیک‌ها و مدل‌های منطقه‌ای شامل شاخص‌های نخست شهری، ضریب کشش‌پذیری، مدل آنتروپی و ضریب جینی استفاده شد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که تقسیم استان بر نظام شهری منطقه تأثیرگذار بوده و به تمرکززدایی جمعیتی و تقویت شهرهای کوچک و میانی کمک کرده است. هر چند این تغییرات چشمگیر نبود و عدم تعادل جمعیتی در بین شهرهای استان خراسان بزرگ همچنان مشهود است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The political division of space and balance in regional urban system (Case study: the division of vast Khorasan province)

نویسنده [English]

  • Morteza Mohammadpour Jaberi
Ph.D. Candidate in Geography and Urban Planning, University of Sistan and Baluchestan, Iran
چکیده [English]

Extended Abstract
 
Introduction
Cities, as dynamic and at the same time complex systems which control most of the economic-social affairs of every region, play a decisive role in the economic, social, and cultural development process and optimal spatial structure of a territory. Different patterns adopted by urban systems are the consequence of interaction and interplay of effective social institutions and forces. Among the most important of these factors in the current conditions government, market, social movements, developments in communication technology, exterior incentives, the present structure of the spatial organization and etc. can be mentioned. Nowadays, governments and governmental decisions are among the most influential factors in forming the hierarchical model and residential relations. 
In this regard, among the powerful governmental tools, political organization of space and state divisions can be mentioned. Political divisions of space are changed by various methods, such as abstraction, interpolation, integration and improvement in different levels of the political zoning of a country’s space. When promoting the political level, the lower political-administrative unit is transferred to the higher level. Naturally, simultaneous with promotion of the political level in a state, the whole internal affairs of the country would be accompanied with some transformations. Political organization of space is closely related to growth patterns and economic development on one hand, and physical-spatial patterns on the other hand. This organization is performed based on two objectives including the optimization of places, and optimization of functions and activities. The state divisional system can entail some methods for revision in rules and procedures through which the conditions for actualization of the economic and social development and particularly sustainable development can be provided.
During the recent decades in Iran, the issue of enhancing the administrative-political levels of geographic spaces through formation of new provinces has been considered. After the Islamic revolution in Iran, number of the existing provinces in the country from 24 has reached to 31 provinces. Obviously, in the meantime, several cities have adopted new roles as provincial centers, many cities have promoted to the centers of newly established towns and many villages have become urban areas, while at the same time, direction and intensity of many administrative, political, economic, and cultural processes among the urban areas have been changed. Naturally, by making such decisions and enhancing the position of these cities, the residential network system at the regional and national levels would be affected and changed. The vast Khorasan province is among the provinces where these spatial divisions have occurred and the functions of many of its settlements have been promoted. This province was divided into three provinces including the northern, Razavi, and Southern Khorasan provinces in 2004; and since the main function of the state divisions is decentralization in governing the territory and facilitation in exerting the national will, the main question in the present research is whether with the administrative- political decentralization performed in the great province of Khorasan, the regional urban system has been affected by it and whether its spatial manifestation has been crystallized in decreasing the urban primacy index of Mashhad metropolis, fortifying the medium size cities and small towns, and also providing a more balanced population distribution.
Methods
The present study is a practical one and its study method is descriptive and analytical and the subject entails a comparative and procedural study. The investigated geographical area is the vast province of Khorasan and the research period has been the time before and after the divisions. To achieve the intended goal, the required information and data were collected through study of library sources and documents which included research reviews and the studies performed on the related issue and application of the needed statistics and data during various periods. Also, in order to analyze and process the data, regional techniques and indexes were used including the urban primacy indexes, elastic ability index, entropy index and Gini coefficient.
Results and Discussion
The urban network in Khorasan province like most of the country’s regions that are affected by center-oriented political. Administrative structure is experiencing an unbalanced situation that the population gap and spatial dissociation of its hierarchy is obvious. Following the governmental decisions in political divisions of the provinces during the last decade in the country, the vast Khorasan province was also divided into three separate provinces in 2004. According to the performed decentralization and enhance of the status and administrative-political function of many of the residential areas, it is expected that these evolutions would lead to population decentralization. Also, it is expected that while decreasing the urban primacy index of Mashhad, medium size cities and small towns would be fortified and population distribution become more balanced. Findings of the present study indicated that division of Khorasan province and formation of newly-established provinces have led into the formation of new urban areas. This means the transformation of many villages to towns and promotion of their roles and functions. Also, changes in contribution of demographic classes demonstrate that division of this province has resulted in decentralization of urban population and especially those urban areas which have adopted new centrality roles attracted more population.
Among the other evolutions which are expected from the provincial division is the decrease of the province’s urban primacy index. The performed study indicates that despite the division of the province, the difference between the first populated city with other subsequent cities of the province has not reduced but rather it had been intensified (which is due to the powerful role of Mashhad in the region and also because the new provincial centers are not considered among the first three cities). However, the models in which the population of Mashhad is calculated compared to the total urban population of the province suggest that the urban primacy index has been a little reduced. Additionally, investigating the situation of balance in spatial distribution of Khorasan’s population demonstrates a lack of balance, though this situation has become a little more balanced after the provincial division based on the entropy coefficient, however, according to Gini coefficient, imbalance has been increased and this can be observed in small towns and medium size cities. An increase in the transformation of villages into small towns has played a crucial role in this regard.
Conclusion
In sum, it must be stated that imbalance in the residential system of the region is the consequence of a variety of natural and human factors which are formed in the context of a series of historical evolutions in a region and efforts for decreasing its heterogeneity cannot be achieved simply and merely by one or several factors. Decentralization in decision-making, assigning new roles to cities, and political promotion of small towns and medium size cities are among the measures which can in turn change the economic, service and population processes in a region. As a result, they can affect the residential system of the region. Nevertheless, it is noteworthy that decentralization through political promotion of space is merely a single factor with limited affecting level and in order to balance the residential system of the region, appropriate planning and solutions should be performed to strengthen the small towns and medium size cities for population control and population stabilization of the region; therefore, by a planning approach and considering the potentials of cities and areas sustainable development can be achieved that would not only decrease the existing population imbalance, but also it would reduce the intra-regional economic and service gaps.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Decentralization
  • Khorasan province
  • political divisions of space
  • regional balance
- ابراهامیان، یرواند (1377). ایران بین دو انقلاب، ترجمة احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
- ابراهیم‌زاده، عیسی (1386). مدل تحلیلی در ساماندهی فضاهای ناحیه‌ای مورد: ناحیة یسنگان خاش، فصلنامة پژوهش‌های جغرافیایی، شمارة 59، صص 54-35.
- احمدی‌پور، زهرا؛ منصوریان، علیرضا (1385). تقسیمات کشوری و بی‌ثباتی سیاسی در ایران (1357-1285)، فصلنامة ژئوپلتیک، سال 2، شمارة 1، صص89-62.
- احمدی‌پور، زهرا؛ رحمتی، منصور؛ حافظ‌نیا، محمدرضا (1391). تأثیر ارتقای سطح سیاسی فضایی بر گسترش توریسم استان اردبیل، مدرس علوم انسانی- برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 16، شمارة 1، صص 121- 147.
- اطاعت، جواد؛ موسوی، سیده زهرا (1387). تقسیمات کشوری و توسعة پایدار مطالعة موردی: ایران، فصلنامة ژئوپلتیک، سال 4، شمارة 3، صص 74-57.
- اعتماد، گیتی (1373). تغییرات شبکة شهری ایران در دهة اخیر، مجلة معماری و شهرسازی، شمارة 25 و 26.
- اعظمی، هادی؛ دبیری، علی‌اکبر (1390). تحلیل نظام تقسیم سیاسی فضا در ایران، فصلنامة ژتوپلیتیک، سال 7، شمارة 2، صص 181-147.
- امیراحمدیان، بهرام (1383). تقسیمات کشوری، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- ایزدی، کاظم (1372). مطالعة شبکة شهرهای مهم کشور، طرح کالبدی ملی ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، شمارة 11.
- باقری، اشرف‌السادات (1375). کارکردهای شهرهای میانی در توسعة ناحیه‌ای، مطالعة موردی نجف‌آباد و خمینی‌شهر، رسالة دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس.
- بدیعی، ربیع (1367). جغرافیای مفصل ایران، جلد دوم، انتشارات اقبال.
- پورطاهری، مهدی؛ نظری، ولی‌اله؛ افتخاری، رکن‌الدین؛ احمدی‌پور، زهرا (1390). نقش ارتقای سطوح مدیریت سیاسی فضا در توسعة روستایی با تأکید بر ایجاد استان‌های جدید مطالعة موردی: استان قزوین؛ فصلنامة ژئوپلتیک، سال 7، شمارة 3، صص 52- 25.
- تقوایی، مسعود؛ صابری، حمید (1389). تحلیلی بر سیستم‌های شهری ایران طی سال‌های 1335 تا 1385، مجلة مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه‌ای، سال دوم، شمارة 5.
- حافظ‌نیا، محمدرضا (1379). مبانی مطالعات سیاسی- اجتماعی، جلد اول، قم، انتشارات سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور.
- زبردست، اسفندیار (1383). اندازة شهر، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
- زیاری، کرامت‌اله (1383). مکتب‌ها، نظریه‌ها و مدل‌های برنامه و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، انتشارات دانشگاه یزد.
- سامتی، مرتضی (1386). تمرکززدایی و منافع تشکیل دولت‌های محلی از منظر کارایی، مجلة تحقیقات اقتصادی، شمارة 78، صص 152-123.
- شابیرجیما، جی؛ راندینلی، دنیس (1373). اجرای طرح‌های تمرکززدایی در آسیا، ترجمة عباس حکیمی، انتشارات مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی، تهران.
- صرافی، مظفر (1377). مبانی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، تهران.
- عظیمی، ناصر (1381). پویش نظام شهرنشینی و مبانی نظام شهری، نشر نیکا.
- فیندلی، سلی (1377). برنامه‌ریزی مهاجرت‌های داخلی، ترجمة عبدالعلی لهسایی‌زاده، انتشارات دانشگاه شیراز.
- کریمی‌پور، یدالله (1381). مقدمه‌ای بر تقسیمات کشوری ایران، جلد نخست وضع موجود، انتشارات انجمن جغرافیایی ایران.
- مایو گونج، ارال؛ میسرا، ا، بی. (1368). توسعة منطقه‌ای، ترجمة عباس مخبر، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، تهران.
- محمدزاده تیتکانلو، حمیده (1384). ظرفیت‌سازی در شهرهای متوسط و توسعة فضایی منطقه‌ای مورد (شهر بجنورد)، رسالة دکتری شهرسازی، دانشگاه تهران.
- مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (سال‌های 90- 1335)، تهران.
- مستوفی الممالکی، رضا (1380). شهر و شهرنشینی در بستر جغرافیایی ایران، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ایران.
- نبوی، مصطفی (1353). تمرکز و عدم تمرکز سیاسی و اداری در ایران.
- ودیعی، کاظم (1349). مقدمه‌ای بر جغرافیای انسانی ایران، انتشارات دانشگاه تهران.
 
-  Bolay, J.C.;Rabinovich, A. (2004). Intermediate cities in Latina America risk and opportunities of coherent urban development. Cities, Vol. 21, No. 5, pp. 407-421.
- Rondinelli, D.A. (1983). Secondary Cities in Developing countries: Policies for Diffusing Urbanization. Sage library of scol Research, Vol 154. Beverly Hills: sage Publications.
- United Nations Development Program (2008). Capacity Development practice notes.